بنا به تعریف سازمان بهداشت جهانی، موقعی می گوئیم که یک زوج دارای مشکل ناباروری هستند که 12 ماه یا یک سال از نزدیکی مرتب و منظم بدون پیشگیری آنها گذشته باشد. این بدین معنی است که زوجها خود را بیخودی متحمل هزینه و بررسیهای تهاجمی نکنند. مثلا گاها زوجی بعد از شش ماه از ازدواج مراجعه می کنند و شکایت از عدم حاملگی همسر دارند. ما به این زوجها توصیه می کنیم که بروند و شش ماه دیگر مراجعه کنند. البته در بعضی موارد لازم است بررسیها زودتر از یکسال نیز انجام شوند، که خارج از مقوله این نوشتار است. ناباروری استرس بزرگ برای خانواده ها بخصوص در کشور ما است و زوجها گاهی متحمل هزینه زیاد جهت تشخیص و درمان می شوند. برای تشخیص و درمان ناباروری در یک زوج، باید از پروتوکولهای استاندارد استفاده کرد. پیروی از این پروتوکولها هم مقرون به صرفه است و هم زود به تشخیص می رسد.
در یک زوجی که با شکایت ناباروری مراجعه می کنند، اولین اقدام بررسی مرد است، چون آن بسیار ساده و کم هزینه است. متاسفانه در کشور ما مثل بسیاری از جوامع دیگر، علل ناباروری را اغلب به گردن خانمها می اندازند، ولی باید دانست که علت 50 درصد ناباروریها زن و علت 50 درصد دیگر مرد می باشد. اولین اقدام بررسی در مرد انجام دو مرتبه آزمایش تجزیه منی در یک مرکز با تجربه است. چون نتیجه آزمایش تجزیه منی بسیار متغیر است، حتما باید در دو نوبت به فواصل 4 هفته صورت گیرد. با یک بار آزمایش نمی توان در مورد بیمار بودن یا طبیعی بودن مرد قضاوت کرد. قبل از انجام آزمایش منی مرد نباید بمدت سه روز انزال داشته باشد و نمونه تهیه شده باید ظرف یک ساعت مورد مطالعه قرار گیرد. جهت اطلاع خوانندگان محترم، در آزمایش تجزیه منی به دو نکته باید توجه داشت، کمیت و کیفیت اسپرم. کمیت اسپرم همان تعداد اسپرم است، ولی آن چیزی که اهمیت زیادی دارد کیفیت اسپرم است. اسپرم باید حرکت و شکل طبیعی داشته باشد. اگر مردی صد میلیون اسپرم داشته باشد ولی اسپرمها فاقد حرکت باشند، نابارور خواهد بود.
طبق معیارهای سازمان بهداشت جهانی، یک آزمایش تجزیه منی طبیعی باید دارای خصوصیات زیر باشد:
• حداقل حجم آن دو میلی لیتر باشد.
• ظرف 60 دقیقه پس از انزال از حالت انعقادی خارج شود.
• pH آن مساوی یا بیش از 2/7 باشد.
• تعداد اسپرمها مساوی یا بیش از بیست میلیون در میلی لیتر باشد.
• تعداد کل اسپرمها بیش از 40 میلیون در یک بار انزال باشد.
• ظرف 60 دقیقه پس از انزال 50 درصد اسپرمها حرکت سریع و رو به جلو داشته باشند.
• بیش از 75 درصد اسپرمها زنده باشند.
• بیش از 30 درصد اسپرمها شکل طبیعی داشته باشند.
• تعداد گلبولهای سفید در مایع منی کمتر از یک میلیون در یک میلی لیتر باشد.
یک مرد نابارور ممکن است در یک یا چند مورد از موارد فوق مشکل داشته باشد. اگر مردی در آزمایش تجزیه منی مشکل دارد، باید از نظر علل آن بررسی شود. شایعترین علت وجود واریکوسل بیضه است. تشخیص واریکوسل با معاینه و سونوگرافی از بیضه ها است. اگر واریکوسل وجود داشته باشد، بهتر است بیمار عمل جراحی شود. یکی دیگر از علل ناباروری در مردان، کم کاری ثانویه بیضه است که در آن بعلت کم کاری غده هیپوفیز، بیضه ها در تولید اسپرم مشکل پیدا می کنند. کم کاری ثانویه بیضه را با یک آزمایش ساده می توان تشخیص داد. یکی از علل مهم و شایع کم کاری ثانویه بیضه ها در جامعه ما مصرف مواد مخدر است. مشکل در مواردی است که مرد دارای اسپرم نیست و تعداد اسپرمها صفر گزارش شده است که در اصطلاح به آن آزواسپرمی می گویند. در این موارد باید هر چه سریعتر مشخص کرد که علت فقدان اسپرم انسداد در مسیر عبور آن است (آزواسپرمی انسدادی) یا بیضه ها اسپرم تولید نمی کنند (آزواسپرمی غیر انسدادی). با آزمایش خون، سونوگرافی و نمونه برداری از بیضه ها می توان به تشخیص رسید. در مردانیکه دارای آزواسپرمی انسدادی هستند، در صورت امکان باید با جراحی انسداد را برطرف کرد و گرنه باید از بیضه ها اسپرم راتهیه و لقاح مصنوعی انجام داد. در مواردیکه علت آزواسپرمی عدم تولید اسپرم توسط بیضه ها است، کار مشکل تر می شود. در اکثر موارد اینگونه بیماران غیر قابل درمان هستند، ولی در تعداد اندکی از موارد نیز می توان با تجویز دارو بیضه را تحریک کرد تا اسپرم تولید کنند. یکی از دلایل آزواسپرمی غیر انسدادی، عدم نزول دو طرفه بیضه است که به موقع جراحی نشده و یا اصلا جراحی نشده است.
گاها علت ناباروری وجود اختلال در انزال مثل عدم انزال است. بعضی از بیماریها در مردان سبب می شوند که مرد یا دچار عدم انزال شود و یا اینکه دچار انزال پسگرد شود. شایعترین آنها آسیب به نخاع شوکی مثل قطع نخاع و بیماری دیابت است. درمان اینگونه بیماران نسبتا مشکل است. باید با استفاده از روشهائی، اسپرم را در این مردان تهیه و لقاح مصنوعی انجام داد. در انزال پسگرد، پس از انزال مایع منی وارد مثانه می شود. ادرار موجود در مثانه بسرعت سبب آسیب به اسپرمها می شود. برای تهیه اسپرم در این مردان از تمهیدات بخصوص می توان استفاده کرد. بعضی از موارد عدم انزال به دارودرمانی خوب پاسخ می دهند و بیمار می تواند از راه طبیعی بچه دار شود.

احتمالاً بسیاری از خوانندگان نام کلامیدیا را تا کنون نشنیده‌اند. کلامیدیا یک عفونت باکتریایی است که به سادگی از طریق روابط جنسی منتقل می‌شود. این بیماری هم زنان و هم مردان را در تمامی گروهای سنی مبتلا می‌کند، البته شیوع آن در جوانان بیشتر است. طبق آمار سازمان بهداشت جهانی، سالیانه 90 میلیون مورد جدید عفونت کلامیدیائی در جهان اتفاق می افتد. عفونتهای کلامیدیائی شایعترین بیماری آمیزشی باکتریائی در دنیا هستند. کلامیدیا یک عفونت باکتریایی است که به سادگی از طریق روابط جنسی منتقل می‌شود. این بیماری هم زنان و هم مردان را در تمامی گروهای سنی مبتلا می‌کند، البته شیوع آن در جوانان بیشتر است. سابق بر این، مهمترین بیماری ناشی از کلامیدیا، تراخم بود که یک بیماری چشمی است که از شایع‌ترین دلایل نابینایی نیز به شمار می‌رود. ولی در حال حاضر گونه‌ای از این باکتری بیشتر شایع شده است که منجر به عفونت در دستگاه تناسلی می‌شود. كلاميدياها انگل هاي داخل سلولي هستند كه بسياري از خصوصيات فيزيكي آنها مثل ويروس‌ها است. اين ميكرب‌ها باعث التهاب مجرای ادرار، واژن، گردن رحم، لوله‌هاي رحمی ، مقعد و تخمدان‌ها مي شوند. چون کلامیدیا یک عفونت داخل سلولی است، تشخیص آن با روشهای معمول آزمایشگاهی مشکل است. این بیماری ممکن است بدون علامت و یا دارای علائم خفیف و زودگذر باشد، ولی با گذشت زمان عوارض خود بویژه در زنان را ایجاد خواهد کرد. اکثر افرادیکه مبتلا به بیماریهای آمیزشی کلامیدیائی هستند، از آلودگی خود به این میکروب بی خبر می باشند و دنبال آزمایش یا درمان خود نمی روند. اگر شریک جنسی نیز درمان نشود، فرد پس از درمان، مجدداً مبتلا خواهد شد. کلامیدیا با هر نوع رابطۀ جنسی قابل انتقال است. کلامیدیا می تواند در حین زایمان طبیعی از مادر به نوزاد منتقل شود. چون گردن رحم در خانمها و دختران جوان هنوز بخوبی تکامل نیافته است، بنابراین امکان ابتلاء آنها بیشتر است. بعلت اینکه اکثر بیماران مبتلا به کلامیدیا بدون علامت هستند، آنرا بیماری "خاموش" نیز می نامند. هر بیماری دارای یک دورۀ نهفته می باشد و آن عبارت از مدت زمانی است که طول می کشد تا علائم بیماری پس از آلوده شدن به میکروب یا ویروس مربوطه ظاهر شوند. طول دورۀ نهفته در عفونت کلامیدیائی 14-3 روز است. در خانمها عفونت ابتدا گردن رحم و مجرای ادرار را گرفتار می نماید. هفتاد و پنج درصد خانمهای مبتلا بدون علامت هستند، در صورت وجود علائم، آنها عبارت خواهند بود از ترشح غیر طبیعی از واژن و سوزش هنگام ادرار کردن. حتی اگر عفونت از گردن رحم به لوله های رحمی منتشر شود، باز ممکن است بیمار بدون علائم و نشانه باشد. ولی در عده ای از خانمها آن سبب درد در قسمت تختانی شکم، درد در قسمت پائین کمر، درد در حین مقاربت، تهوع، تب و خونریزی ما بین پریودها می گردد. عفونت کلامیدیائی گردن رحم می تواند به ناحیۀ مقعد نیز منتشر شود. قسمت اعظم مردان مبتلا نیز بدون علامت هستند، و در صورت وجود علائم، آن بصورت ترشح سفید یا روشن از مجرا و سوزش هنگام ادرار کردن خواهد بود. مردها همچنین ممکن است دچار سوزش و خارش در نوک مجرای ادرار شوند.
عوامل زیر خطر ابتلا به کلامیدیا در یک مقاربت حفاظت نشده را زیاد می کنند:
1. دختران و خانمهای جوان
2. ديابت یا همان بیماری قند
3. نامناسب بودن وضعيت سلامت عمومي فرد
4. گرم بودن هوا يا هر علت ديگري كه باعث افزايش رطوبت و گرماي ناحيه تناسلی شود.
5. استفاده از دوش واژینال توسط خانمها
عوارض عفونت کلامیدیائی
کلامیدیا برخلاف سوزاک که یک بیماری پر سر و صدا می باشد، ممکن است فاقد علامت باشد، ولی عواقب آن خطیرتر از سوزاک است. اپیدیدیم یک از ضمائم بیضه در مردان می باشد. عفونت آن سبب بزرگی و قرمزی کیسۀ بیضه به همراه درد شدید می شود. عفونت اپیدیدیم را در اصطلاح پزشکی اپیدیدیمیت می گویند. شایعترین علت اپیدیدیمیت ابتلا به عفونت کلامیدیائی است. قطر اپیدیدیم در بعضی نقاط آن، کمتر از یک میلیمتر است و عفونت آن ممکن است سبب بسته شدن اپیدیدیم شود. اسپرم از بیضه توسط اپیدیدیم خارج شده و سپس از طریق لولۀ منی وارد منی می گردد. اگر یک مردی در هر دو طرف مبتلا به اپیدیدیمیت گردد، بسته شدن دو طرفۀ اپیدیدیم سبب ناباروری وی خواهد شد. در این مردان با اینکه اندازۀ بیضه کاملاً طبیعی است ولی تعداد اسپرم در مایع منی صفر گزارش می شود. گاهاً بعضی از مردان جوان مراجعه می کنند و از اینکه تعداد اسپرم در مایع منی صفر گزارش شده است تعجب می کنند. یا اینکه یک زوجی قبلاً صاحب یک فرزند شده‌اند و موقعی می خواهند که صاحب فرزند دوم شوند، مرد متوجه می شود که نابارور شده است. یکی از دلایل هر دو مورد، عفونت دو طرفۀ اپیدیدیم و بسته شدن آن می باشد.
حدود 75 درصد زنان مبتلا به عفونت کلامیدیائی بدون علامت هستند و 40 درصد آنها مبتلا به بیماری التهابی لگن می شوند که از عوارض آن دردهای مزمن لگنی و ناباروری می باشد. گاهاً یک مرد مبتلا به عفونت کلامیدیائی کاملاً بدون علامت است و عفونت را به همسر خود منتقل می کند و با ابتلاء همسر زوج نابارور می شوند. مخاط واژن خانمها در مقابل کلامیدیا نسبتاً مقاوم است ولی مخاط گردن رحم حساس است و زود گرفتار می شود. زنان مبتلا به عفونت کلامیدیائی ممکن است دچار یک ترشح مخاطی چرکی از دهانۀ رحم شوند. گرفتاری لوله‌های رحمی با کلامیدیا ممکن است سبب ناباروری زن شود. ده تا 40 درصد خانمهائیکه مبتلا به عفونت کلامیدیا شده و درمان نمی شوند، بعدها مبتلا به بیماری التهابی لگنی خواهند شد. در بعضی نقاط دنیا 40-30 درصد علت آسیب لوله های رحمی ناشی از عفونتهای کلامیدیائی می باشد. زنانیکه مبتلا به بیماری التهابی لگنی می شوند، خطر حاملگی خارج رحمی در آنها 10-6 برابر افراد عادی است و 50-40 درصد علت حاملگیهای خارج رحمی، بیماری التهابی لگن می باشد. خطر ابتلا به بیماری ایدز در افراد مبتلا به عفونت کلامیدیائی 5 برابر افراد غیر آلوده است. از عوارض دیگر کلامیدیا، عفونت چشم‌ها است؛ چنانچه دست‌آلوده به ترشحات حاوی کلامیدیا با چشم تماس داشته باشد، ممکن است یک عفونت چشمی بنام التهاب ملتحمه ایجاد شود، که اگر درمان نشود منجر به نابینایی خواهد شد.
عوارض در خانمهای حامله
عفونت کلامیدیائی درمان نشده در خانمها می تواند سبب زایمان زودرس شود. خانمهای حامله که مبتلا به عفونت کلامیدیائی گردن رحم می باشند، ممکن است حین زایمان آنرا به نوزاد خود منتقل نمایند. چشم، دهان، حلق و دستگاه تنفس نوزاد می تواند گرفتار شود. بعلت عوارض خطیر عفونتهای کلامیدیائی، امروزه در بسیاری از کشورها برنامه‌ای برای غربالگری این عفونت در زنان وجود دارد. با اخذ شرح حال مناسب می توان در خانمی که احتمال عفونت وجود دارد، نسبت به غربالگری آن اقدام نمود. در سال 1382 تعداد 1052 زن 49-15 ساله که به 5 درمانگاه زنان- مامائی در شهر تهران مراجعه کرده بودند، از نظر وجود عفونت کلامیدیائی بررسی شدند. از این تعداد خانم حدود 12 درصد آنها تست PCR مثبت برای کلامیدیا داشتند. در جامعه ایکه بیش از 4 درصد خانمهای آن مبتلا به کلامیدیا هستند، غربالگری خانمها از نظر وجود عفونت کلامیدیائی، توصیه می شود. امروزه تستهای بسیار حساسی وجود دارند که با استفاده از آنها می توان بیماری را هم در ترشحات گردن رحم و هم از طریق ادرار تشخیص داد. در مردان جهت تشخیص از نمونه هائیکه از داخل مجرا گرفته شده‌اند، استفاده می کنند. بهترین تست تشخیصی هم در مرد و هم در زن استفاده از PCR است.
برای عفونتهای کلامیدیائی، درمانهای داروئی بسیار مؤثری وجود دارند.

نام کارشناس: خانم دکتر صفارزاده کرمانی
سمت: جراح و متخصص بیماری های زنان و زایمان (فلوشیپ نازایی و لاپاراسکوپی)
موضوع: راه های غربالگری و علایم اولیه سرطان های شایع در زنان
بعد از سرطان سینه، سرطان های تخمدان و رحم شایع ترین سرطان های زنان هستند. این در حالی است که بسیاری از این بیماری ها قابل پیشگیری اند و در صورت اطلاع از علایم اولیه، می توان آن ها را به خوبی درمان کرد.

آقای دکتر صفری نژاد، ارولوژیست؛
آندومتریوز
آندومتریوز ، کاشته شدن و رشد مخاط رحم در خارج از محوطه رحم می باشد که یک بیماری نسبتاً شایع در زنان است و از عوارض آن درد لگنی و ناباروری است.
آندومتریوز چیست؟
مخاط رحم همه ماهه پس از ریزش هنگام پریود، مجدداً شروع به رشد می کند. سلولهای مخاط رحم دارای این ظرفیت هستند که در خارج از رحم نیز رشد کنند. رشد سلولهای مخاط رحم در خارج از رحم را آندومتریوز می گویند. محوطه داخل رحم توسط لوله های رحمی به خارج از رحم راه دارد. اگر سلولهای مخاط رحم در خارج از رحم به بافتها بچسبند و شروع به رشد کنند، در اصطلاح گفته می شود که سلولهای مخاط رحمی در محل جدید کاشته شده اند. شایعترین محلهائیکه سلولهای مخاط رحم می توانند کاشته شده و سبب آندومتریوز شوند، عبارتند از: تخمدانها، لوله های رحمی، سطح خارجی خود رحم و روده ها و محوطه داخل لگن. آندومتریوز را می توان در داخل واژن، گردن رحم و حتی مثانه نیز دید. خانم هائی که دارای آندومتریوز مثانه هستند، هنگام عادت ماهیانه، دچار ادرار خونی می شوند، چون همانطور که مخاط رحم هنگام پریود ریزش پیدا می کند، سلولهای مخاط رحم که در داخل مثانه کاشته شده اند نیز ریزش پیدا کرده و سبب خونریزی می شوند. گاها آندومتریوز در خارج از محوطه لگن، مثل کبد، ریه ها و مغز نیز دیده می شود. حتی سلولهای مخاط رحم می توانند در محل بریدگیهای جراحی نیز کاشته شده و رشد بکنند.
چه کسانی مبتلا به آندومتریوز می شوند؟
آندومتریوز می تواند تمامی خانمها در سن تولید مثل را گرفتار نماید. میزان شیوع واقعی این بیماری مشخص نیست، چون بسیاری از خانمهای مبتلا یا مراجعه نمی کنند و یا اینکه تشخیص داده نمی شود. تخمین زده می شود که در آمریکا حدود یک میلیون خانم میتلا به آندومتریوز باشند. آندومتریوز یکی از شایعترین علل درد لگنی و هیسترکتومی (خارج کردن رحم) می باشد. بررسیها نشان می دهند که 50-30 درصد خانم هائی که بعلت ناباروری تحت درمان هستند و تا 80 درصد خانم هائی که دارای درد لگنی می باشند، ممکن است مبتلا به آندومتریوز باشند. بسیاری از موارد آندومتریوز در خانمهای 35-25 ساله تشخیص داده می شوند، ولی این بیماری می تواند دخترها را نیز گرفتار نماید. آندومتریوز پس از یائسگی نادر است. آندومتریوز در خانمهای سفید پوست، قد بلند و لاغر بیشتر دیده می شود. به تاخیر انداختن حاملگی تا سنین بالا یکی از علل مساعد کننده برای آندومتریوز است.
علل آندومتریوز کدامها هستند؟
علت اصلی مشخص نیست ولی عده ای معتقد هستند که هنگام پریود، سلولهای مخاط رحم از طریق لوله های رحمی از رحم خارج شده و وارد محوطه لگن و شکم می شوند. در اصطلاح به این، پریود پسگرد می گویند، یعنی مخاط رحمی که ریزش پیدا می کند بطرف عقب به داخل محوطه لگن و شکم می رود ولی این تنها دلیل نمی تواند باشد، چون بسیاری از خانمها دارای درجاتی از پریود پسگرد هستند، بدون اینکه مبتلا به آندومتریوز شوند. در مواردیکه آندومتریوز در کبد یا ریه دیده می شود، سلولهای مخاط رحم از طریق جریان خون به نقاط مذبور برده شده اند.
علائم آندومتریوز کدامها هستند؟
بسیاری از زنانیکه دارای آندومتریوز هستند، فاقد علائم می باشند. خانمهائیکه دارای علائم هستند، معمولاً مبتلا به درد (معمولاً درد لگنی) و ناباروری می باشند. این درد هنگام پریود تشدید پیدا کرده و سپس بتدریج کاهش پیدا می کند. بعضی خانمها هنگام رابطه زناشوئی، اجابت مزاج و یا ادرار کردن دچار درد می شوند. شدت درد از ماهی به ماه دیگر متفاوت و حتی در یک خانم نیز با گذشت زمان تغییر می یابد. در عده ای با گذشت زمان علائم و درد بدتر شده و در عده ای دیگر علائم تخفیف می یابند. محل درد لگنی بستگی به این دارد که سلولهای مخاط رحم در کجای لگن کاشنه شده باشند. کاشته شدن سلولهای مخاط رحم در عمق لگن و یا در مسیر عبور اعصاب لگنی سبب درد شدید می شود. گاها سلولهای مخاط رحمی کاشته شده ماده ای تولید می کنند که وارد دستگاه گردش خون شده و سبب ایجاد درد می شود. آندومتریوز یکی از علل ناباروری است. علت ناباروری در این خانمها مشخص نیست ولی می تواند منشاء آناتومیک و هورمونی داشته باشد. سایر علائم آندومتریوز عبارتند از: ادرار خونی، اسهال یا یبوست، درد در قسمت تحتانی کمر، پریودهای نامنظم و سنگین و درد در قسمت تحتانی شکم. سایر علائم نادر عبارتند از درد سینه و سرفه خونی (آندومتریوز ریه) و سردرد همراه با تشنج (آندومتریوز مغز)
آندومتریوز و خطر سرطان
عده ای معتقدند که خطر یک نوع از سرطان تخمدان در خانمهای مبتلا به آندومتریوز مختصری افزایش می یابد. این خطر در خانمهای مبتلا به آندومتریوز و ناباروری بیشتر است.
آندومتریوز چگونه تشخیص داده می شود؟
تشخیص آندومتریوز با علائم، معاینه، و بررسیهای پاراکلینیک است.
آندومتریوز چگونه درمان می شود؟
آندومتریوز دو روش درمانی دارد: دارودرمانی و جراحی. هدف از درمان کاهش درد بیمار و افزایش قدرت باروری است.

به گفته یک کارشناس؛
به هنگام سکسکه، خوردن یک قاشق چای خوری سرکه سیب به دلیل مزه ترش آن به متوقف کردن آن کمک می کند.
به گزارش گروه علمي پزشكي باشگاه خبرنگاران به نقل از وب دا، كارشناس دفتر آموزش ارتقا سلامت وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشكي در گفت وگو با خبرنگار وب دا،‌ ضمن بيان اين مطلب اظهار داشت: سرکه سیب حاوی مواد معدنی زیادی است و علاوه بر خواصی که سرکه بر روی دستگاه های تصفیه کننده خون دارد سرکه سیب خواص بیشتری هم دارد و با توجه به اين كه یک اسید استیک سالم و ملایم است، بر روی کبد و کیسه صفرا اثر فعال کننده دارد.
نيلوفر پيماندار افزود: سركه سيب داراي مقدار قابل توجهی پتاسیم، فسفر، کلرور منیزیم، کلرورسدیم، گوگرد، ویتامین های گروه B و ویتامین D هست که این مواد موجود در سرکه سیب باعث طراوت و نشاط سلول های بدن می شود و می تواند دستگاه گوارش را فعال کند و اثر فوق العاده خوبی هم بر روی هضم مواد چربی گوشتی و پروتئین دارد.
وي تصريح كرد:‌ اگر می خواهید دندان هایی سفیدتر داشته باشید، قرقره کردن سرکه سیب در صبح توصیه می شود. سرکه سیب به از بین بردن لکه ها، باکتری های دهان و لثه و سفید کردن دندان ها کمک می کند.

اين كارشناس ادامه داد: بعد از قرقره کردن مانند روزهای معمولی مسواک بزنید دندان های خود را یک بار در هفته در صورت امکان با جوش شیرین بشویید، این کار نیز برای از بین بردن لکه ها و سفید شدن دندان ها موثر است.

كودكان تا دو سالگي به جز قطره آ+د يا مولتي ويتامين و قطره يا شربت آهن به هيچ مكمل ديگري نياز ندارند.
دكتر زهرا عبداللهي سرپرست دفتر بهبود تغذيه جامعه وزارت بهداشت، ‌درمان و آموزش پزشكي در گفت وگو با خبرنگار وب دا، ضمن بيان اين مطلب تأكيد كرد:‌ قطره آهن را نبايد همزمان با وعده شير كودك داد زيرا كلسيم موجود در شير مادر، از جذب آهن جلوگيري مي كند.
وي افزود: استفاده از مولتي ويتامين و يا قطره آ+ د پس از وعده شير و يا غذاي كمكي مشكلي ايجاد نمي كند و ميوه ها و آب ميوه هاي طبيعي و تازه به خصوص مركبات، موجب افزايش جذب آهن مي شوند كه مي توان قطره آهن را همراه با آنها و متناسب با سن كودك توصيه كرد.
اين متخصص تغذيه همچنين به خواص تغذيه اي مغزها و انواع حبوبات اشاره كرد و گفت: انواع مغزها سرشار از آهن، روي، ويتامين ها و چربي هاي مفيد هستند همچنين انواع حبوبات مانند نخود آبگوشتي، انواع لوبياها و عدس منابع غني از پروتئين، پتاسيم، آهن، اسيد فوليك، منيزيوم و مس هستند و استفاده از اين مواد مغذي به تأمين ويتامين ها و ساير مواد مورد نياز بدن كودك كمك كند.